Вельмі часта, асабліва ў маладых альбо пераходных дэмакратыях, лічыцца, што чым больш існуе магчымасцяў выбіраць законных прадстаўнікоў на розных узроўнях, тым краіна больш дэмакратычная.
Гэта не зусім так, паколькі кожная дэмакратыя спалучае разнастайныя структуры і выбарныя органы. І немагчыма толькі па аднаму гэтаму крытэрыю вызначыць ступень дэмакратычнасці асобнай дзяржавы.
Дэмакратыя — складаная комплексная сістэма стрымліваючых механізмаў і процівагаў, якія забяспечваюць незалежнасць паміж рознымі галінамі ўлады і іх аўтаномнае, але адначасова і сумеснае функцыянаванне ў дзяржаве.
У развітай дэмакратыі незалежныя паміж сабой інтстытуты працуюць эфектыўна без неабходнасці абірацца кожнаму з іх на адпаведных узроўнях.
Без выбараў дэмакратыі быць не можа
Выбарчы працэс | Палітычны плюралізм і магчымасць удзелу ў палітычных працэсах у краіне Асабістая аўтаномія і індывідуальныя правы Свабода выказвання і веры | Функцыянаванне ўрада Свабода асацыяцый і аб’яднанняў Вяршэнства права |
Як бачна, выбарчы працэс адыгрывае вельмі важную ролю, але толькі ў сукупнасці з іншымі рысамі дэмакратыі ён можна выконваць сваю функцыю цалкам.
Тып выбараў у вялікай ступені залежыць ад сістэмы дзяржаўнага кіравання канкрэтнай краіны.
Большасць дзяржаў дзеліцца на манархіі і рэспублікі.
У манархіях кіруе дзяржавай кароль ці каралева, а ў канстытуцыйных манархіях найбольшую рэальную уладу мае прэм’ер-міністр / прэм’ер-міністарка, які найчасцей з’яўляецца лідарам партыі, што выйграла парламенцкія выбары.
У такіх краіных парламенцкія выбары — самае важнае палітычнае мерапрыемства.
Рэспублікі бываюць прэзідэнцкія, парламенцкія і змешаныя, прэзідэнцка-парламенцкія.
Напрыклад, у Латвіі, што з’яўляецца парламенцкай рэспублікай, прэзідэнта абірае парламент, а сам парламент праз наўпроставыя выбары абіраюць грамадзяне, якія маюць на гэта права.
У прэзідэнцка-парламенцкіх рэспубліках, такіх як Польшча, і выбары ў парламент, і выбары прэзідэнта адбываюцца з удзелам усіх, хто валодае правам голасу.
Па сваёй важнасці гэтыя выбары будуць мець падобнае значэнне. І ўжо у кожнай асобнай краіне ад канстытуцыі і дадатковага заканадаўства залежыць, хто будзе мець рэальную ўладу — прэзідэнт ці прэм’ер-міністр.
Часамі ўлада прэзідэнта настолькі моцна пераважвае ўладу парламента, што рэспублікі называюць прэзідэнцкімі ці нават суперпрэзідэнцкімі.
Пры гэтым не абавязкова адносна вялікая ўлада прэзідэнта сведчыць аб адсутнасці дэмакратыі. Але рэальная ўлада парламента — вельмі істотны элемент дэмакратыі.
Мясцовыя выбары ўяўляюць сабой працэс выбару мясцовых органаў улады. У залежнасці ад краіны гэта могуць быць мэры, кіраўнікі абласных ці раённых адміністрацый, а таксама прадстаўнікі мясцовых заканадаўчых органаў.
Мясцовыя выбары могуць адыгрываць важную ролю ў краінах з кампактна пражываючымі нацыянальнымі меншасцямі, дзе выбраныя прадстаўнікі этнічных і нацыянальных групаў могуць непасрэдна ўплываць на прыняцце рашэнняў і ажыццяўляць заканадаўчыя ініцыятывы на тэрыторыях, дзе яны жывуць.
На працягу гадоў пры ўладзе яны часамі акумулююць сувязі і значны кантроль не толькі над мясцовымі ўладамі, але таксама бізнэсам і медыямі.
З аднаго боку дэцэнтралізацыя можа дазволіць вырашаць мясцовыя пытанні больш эфектыўна праз лепшае разуменне праблемаў людзьмі, якія добра ведаюць рэгіён ці горад, іх асаблівасці і за кошт мясцовага бюджэту могуць ажыццяўляць усе важныя функцыі мясцовых уладаў.
Але такая сістэма можа прывесці і да занадта вялікай дэцэнтралізацыі, калі мясцовыя ўлады могуць пачаць не падпарадкоўвацца цэнтральнай уладзе, а нават ёй супрацьстаяць.
Фрэнк Артур Колдэр з 1949 года быў чальцом закандаўчага сходу Канадскай правінцыі Брытанская Калумбія. На чарговых мясцовых выбарах у 1979 годзе ён не прайшоў на наступны тэрмін, прайграўшы сайму апаненту адзін голас. Прычына – Колдэр і яго жонка праігнаравалі галасаванне, іх галасоў у выніку і не хапіла для перамогі.
У 1967 годзе ў Эквадоре на выбарах мэра перамог тальк для ног, дзякуючы сістэме, дзе выбарцы самі ўпісвалі імя кандыдата і… разумнай перадвыбарчай кампаніі, адным са слоганаў якой было “росквіт і гігіена”.
Рэферэндум — агульнае галасаванне, дзе жыхары адказваюць на нейкае пытанне «так» ці «не». Рэферэндумы могуць быць агульнанацыянальнымі ці мясцовымі.
Гэты інструмент наўпроставай дэмакратыі, дзякуючы якому жыхары вельмі часта вырашаюць як анульнакраінавыя, так і мясцовыя пытанні на ўзроўні адміністратыўных адзінак, карыстаецца вялікай папулярнасцю, напрыклад, ў Швейцарыі.
Доўгі дэмакратычны досвед дазваляе з дапамогай рэферэндумаў прымаць эфектыўныя рашэнні
У іншых дзяржавах, сярод якіх Беларусь, рэферэндумы маюць неадназачную рэпутацыю.
Каб вырашаць праблему на рэферэндуме, грамадства ў адпаведнай краіне павінна мець высокі ўзровень палітычнай культуры, быць заангажаваным у самыя розныя палітычныя працэсы і рашэнні.
Калі гэтага няма, нават дэмакратыі з вельмі доўгай традыцыяй, такія як Велікабрытанія, могуць сутыкнуцца з моцнай палярызацыяй гарамадства і цяжкасцямі ў разуменні сутнасці пытання, якое паставілі на галасаванне, як на рэферэндуме па Брэксіту.
Акрамя таго, улады могуць карыстацца інструментамі рэферэндуму, каб у адпаведны час сфармуляваць пытанне на сваю карысць. Напрыклад, дадаць пытанне, прагаласаваць за якое ў комплексе з іншымі выбарцамі было б складана падчас звычайных выбараў.
Прамая дэмакратыя мае доўгую традыцыю ў Швейцарыі, дзе мясцовыя рэферэндумы пачалі праводзіцца яшчэ ў XIV стагоддзі. Нацыянальны рэферэндумы сталі часткай палітычнай сістэмы ў 1848 годзе, калі Швецарыя стала канфедэратыўнай дзяржавай. Кантстытуцыя магла быць змененая толькі пасля галасавання жыхароў на рэферэндуме. З таго часу рэферэндумы праводзіліся на абодвух узроўнях. Шэраг пытанняў, па якіх праводзяцца рэферэндумы быў пашыраны ў 1874 годзе, а потым ў 1891.
Толькі паміж 1848 і 2004 годзе ў Швецарыі адбылася 517 рэферэндумаў, іх колькасць пастаянна расце, і закранаюць яны самыя разнастайныя пытанні. Аднымі з самых незвычайных рэферэндумаў былі, напрыклад, рэферэндум 2010 году, які б надаваў права да карыстання паслугамі адвакатаў жывёламі, якія пацярпелі гвалт з боку чалавека. Тады 71% жыхароў прагаласавала супраць. А ў 2012 годзе бальшыня швейцарцаў не падтрымала ідэю праводзіць яшчэ больш рэферэндумаў, калі было прапанавана прымаць рашэнні па ўсіх міжнародных дамовах для Швейцарыі праз рэферэндум.
Вяршэнства права з’яўляецца фундаментальным прынцыпам ў большасці сучасных дэмакратый. Судовая ўлада, якая прымяняе закон да асобных выпадкаў, выступае абаронцам вяршэнства права.
